***Γράφει ο Γιάννης Ζυγούλης

Έχετε ακούσει ποτέ τον όρο «ψεκ»; Πρόκειται για σύντμηση της λέξης «ψεκασμένος» και χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει τους ανθρώπους που είναι οπαδοί (μίας ή περισσότερων) θεωριών συνωμοσίας. Δηλαδή συμπολίτες μας οι οποίοι υιοθετούν την άποψη ότι στον ελληνικό ουρανό πετούν ψεκαστικά αεροπλάνα που δεν ψεκάζουν τις γεωργικές καλλιέργειες αλλά τις πόλεις και τα χωριά. Ρίχνουν δηλαδή κάποια χημικά σκευάσματα πάνω στους ανθρώπους για να τους «αδρανοποιήσουν». Ο στόχος είναι -σύμφωνα με ψεκασμένους- να τεθούν οι πολίτες σε καταστολή ώστε να μην αντιδρούν σε τυχόν κατάχρηση κρατικής εξουσίας. Φυσικά καμία πτυχή της θεωρίας δεν τεκμηριώνεται ούτε στο ελάχιστο. Διότι οι θεωρίες συνωμοσίας στο σύνολό τους, στερούνται αποδεικτικών στοιχείων και -το σπουδαιότερο- στερούνται και λογικής. Αλλά δεν στερούνται υποστηρικτών, ενίοτε μάλιστα και φανατικών.

Αναπόφευκτα λοιπόν το ερώτημα που προκύπτει είναι: Για ποιο λόγο, την εποχή της επιστήμης, οι άνθρωποι πιστεύουν σε ιστορίες συνωμοσίας και ψευδοεπιστημονικές θεωρίες; Γιατί, τον αιώνα του ορθολογισμού και της τεκμηρίωσης, πολλοί συμπολίτες μας υιοθετούν και υποστηρίζουν δυναμικά, διάφορες παράξενες ή παράλογες πληροφορίες;

Άβυσσος η ψυχή του ανθρώπου και εξίσου πολυσύνθετη είναι και η απάντηση στα φαινόμενα της ηθελημένης πλάνης.

Ο Αμερικανός συγγραφέας και ιστορικός της επιστήμης Μάικλ Σέρμερ, (Michael Shermer) έκανε μια σοβαρή κι οργανωμένη προσπάθεια να απαντήσει στα παραπάνω ερωτήματα με το βιβλίο του «Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα;». Το βιβλίο αποδόθηκε εξαιρετικά στην ελληνική γλώσσα από τον Μιχάλη Παναγιωτάκη και εκδόθηκε από τις Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης με συνεχείς ανατυπώσεις από το 2003 έως το 2019.

Ο Μάικλ Σέρμερ (1954) είναι αμερικανός συγγραφέας, ιστορικός της επιστήμης και δραστήριος ακτιβιστής σε θέματα ελέγχου ψευδοεπιστημονικών και υπερφυσικών ισχυρισμών.

Το έργο αποτελεί τον ορισμό του ορθολογισμού και ο συγγραφέας δίνει δείγμα γραφής από τις πρώτες σελίδες: «Υπάρχουν δύο μόνο μέσα διαφυγής που μπορούν να μας βοηθήσουν να γλυτώσουμε από τη σκοτεινή ροπή μας προς την οργανωμένη βία και καταστροφικότητα – την πλευρά μας εκείνη που γέννησε τις σταυροφορίες, τα κυνήγια των μαγισσών, τη δουλεία και τα ολοκαυτώματα. Η ηθική αξιοπρέπεια αποτελεί το πρώτο απαραίτητο εργαλείο, που από μόνο του όμως δεν αρκεί. Το δεύτερο θεμελιώδες στήριγμά μας πρέπει να προέλθει από την έλλογη πλευρά της ανθρώπινης νόησης. Διότι αν δεν χρησιμοποιήσουμε με αυστηρότητα την ανθρώπινη λογική, τότε θα ηττηθούμε από τις επίφοβες δυνάμεις του παραλογισμού, του ρομαντισμού, της ανυποχώρητης «αληθινής» πίστης και από την κατά τα φαινόμενα αναπόφευκτη συνέπειά τους: τη συμπεριφορά του όχλου. Η λογική δεν αποτελεί απλώς ένα μεγάλο κομμάτι της φύσης μας. Εν δυνάμει, η λογική αποτελεί και τη σωτηρία μας από εκείνη τη βίαιη και επικίνδυνη δράση των μαζών που πάντοτε μοιάζει να είναι αποτέλεσμα της κυριαρχίας των συναισθημάτων».

Στο πρώτο μέρος του βιβλίου (σελ.15) ο συγγραφέας αναλύει τη σχέση επιστήμης και σκεπτικισμού. Με τον όρο «σκεπτικισμός» ορίζεται η συστηματική κατάρριψη αμφιλεγόμενων δοξασιών και θεωριών, μια διαδικασία που σε ορισμένες χώρες διεξάγεται μεθοδικά και οργανωμένα. Στη συνέχεια ο Μάικλ Σέρμερ ξεκαθαρίζει τις διαφορές ανάμεσα στην επιστήμη και την ψευδοεπιστήμη: Η πρώτη βασίζεται σε λογικά συμπεράσματα τα οποία αξιολογούνται και κρίνονται. Η δεύτερη στηρίζεται στη «διαίσθηση» η οποία είναι αδύνατον να επαληθευτεί. Στο τέλος του κεφαλαίου (σελ. 53) ο συγγραφέας παραθέτει 25 λογικές πλάνες που παρεκτρέπουν τη σκέψη και μας οδηγούν να πιστεύουμε παράξενα πράγματα: Η επιστημονική ορολογία δεν συγκροτεί επιστήμη, οι εντυπωσιακές δηλώσεις δεν επαληθεύουν ισχυρισμούς, το αιρετικό δεν είναι κατ’ ανάγκην σωστό, ανεξήγητο δεν σημαίνει μη εξηγήσιμο και άλλες. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου (σελ. 77) ο Μάικλ Σέρμερ αποδομεί με συστηματικό τρόπο τα… κατορθώματα της ψευδοεπιστήμης καθώς και μερικές γνωστές δεισιδαιμονίες. Στο στόχαστρο του συγγραφέα μπαίνουν οι «περιθανάτιες εμπειρίες» αλλά και οι επαφές (και απαγωγές) από εξωγήινους. Τέλος βρήκα ιδιαίτερα ενδιαφέρον το κεφάλαιο (σελ.119) για τις διαχρονικές «επιδημίες κατηγοριών» που είναι γνωστές ως «μαγισσοφοβίες». Το τρίτο μέρος (σελ. 141) έχει τίτλο «Εξέλιξη και δημιουργισμός». Εδώ ο αναγνώστης παρακολουθεί μια σφοδρή αντιπαράθεση επιχειρημάτων ανάμεσα στους υποστηρικτές της Θείας Δημιουργίας και της Εξελικτικής Θεωρίας. Στο τέταρτο μέρος του βιβλίου (σελ. 181) η λεκτική διαμάχη περνά στον χώρο της ιστορίας και της ψευδούς ιστορίας. Σ’ αυτές τις σελίδες ο Αμερικανός συγγραφέας απαντά στα επιχειρήματα των αρνητών του Ολοκαυτώματος. Τέλος, στο πέμπτο μέρος του βιβλίου (σελ. 283) ο Μάικλ Σέρμερ απαντά στη θεωρία του Φράνκ Τίπλερ ο οποίος υποστηρίζει ότι στο μέλλον όλοι οι άνθρωποι θα αναστηθούν από έναν υπερυπολογιστή!

Στις τελευταίες σελίδες, ο συγγραφέας φτάνει στο δια ταύτα όπου εξηγεί για ποιο λόγο οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα. Γράφει μεταξύ άλλων: «Τι συμβαίνει με τον πολιτισμό και τη σκέψη μας που οδηγεί σε τέτοια ευπιστία; Οι απαντήσεις που προσφέρουν οι επιστήμονες είναι πάμπολλες: Έλλειψη παιδείας, ημιμάθεια, απουσία κριτικής σκέψης, θρησκοληψία, παρακμή της θρησκείας, υπερβολική τηλεθέαση, αποφυγή ανάγνωσης βιβλίων, ανάγνωση κακών βιβλίων, κακή ανατροφή από τους γονείς, κακοί δάσκαλοι, απλή άγνοια και ηλιθιότητα».

Ο Μάικλ Σέρμερ, από την πρώτη έως την τελευταία σελίδα, συμπεριφέρεται ως επιστήμονας και κάνει επίδειξη μεθοδικότητας. Παραθέτει τα επιχειρήματά του «τακτοποιημένα» και «ξεκάθαρα» ώστε να μην αφήσει περιθώρια για παρερμηνείες ή ασάφειες. Βέβαια, από έναν υπέρμαχο του ορθολογισμού αυτή η οργανωμένη σκέψη είναι αναμενόμενη. Ωστόσο οι δεκατρείς σελίδες βιβλιογραφίας δεν είναι καθόλου αναμενόμενες και σίγουρα είναι ένα από τα προτερήματα της έκδοσης.

Ο Αμερικανός συγγραφέας απαντά εξαντλητικά σε όλα τα θέματα που επιλέγει και μερικές φορές φτάνει στη υπερβολή. Η απάντηση στους αρνητές του Ολοκαυτώματος είναι υπερβολικά εκτενής και ομολογώ ότι με κούρασε. Ωστόσο στη συνέχεια αποζημιώθηκα από μια περιεκτική ανάλυση που αποστομώνει όσους υποστηρίζουν ότι οι λευκοί άνθρωποι είναι εξυπνότεροι από τους μαύρους συνανθρώπους μας. Κι όταν έφτασα στην τελευταία σελίδα, αισθάνθηκα ότι διάβασα ένα χρήσιμο βιβλίο. Αλλά ταυτόχρονα έμεινα με την αίσθηση της… «στέρησης». Κι αυτό διότι ήθελα ή φανταζόμουν ότι θα διαβάσω μια τεκμηριωμένη αποδόμηση της αστρολογίας και μερικές σελίδες γι’ αυτούς που πιστεύουν ότι το φάρμακο του καρκίνου έχει βρεθεί αλλά μας το κρύβουν. Επίσης θα απολάμβανα ένα κεφάλαιο με απαντήσεις σε όσους υποστηρίζουν ότι οι Δίδυμοι Πύργοι είναι μια παγκόσμια συνωμοσία των Εβραίων αλλά και δυο σελίδες αφιερωμένες στην… επίπεδη γη. Κι ακόμα θα ήθελα να διαβάσω για την κατάχρηση της Κβαντικής Φυσικής από αστρολόγους και διάφορους άλλους παραμυθάδες. Ωστόσο ο Μάικλ Σέρμερ έκανε τις δικές του επιλογές οι οποίες όμως δεν μειώνουν με κανένα τρόπο την αξία του έργου.

Εν κατακλείδι, το βιβλίο «Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα;» είναι καλογραμμένο και ιδιαίτερα χρήσιμο. Διότι τα τελευταία χρόνια τα «παράξενα πράγματα» πολλαπλασιάζονται ραγδαία όπως και οι άνθρωποι που πιστεύουν σε αυτά. Σε μια εποχή που οι θεωρίες συνωμοσίας οργιάζουν ανεξέλεγκτα στο διαδίκτυο, ο Μάικλ Σέρμερ έγραψε έναν ύμνο στην επιστήμη και τη λογική και γι’ αυτό του αξίζουν συγχαρητήρια!

****Ο Γιάννης Ζυγούλης είναι δημοσιογράφος – συγγραφέας

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.

10 Χρόνια Literature.gr: Τα Κορυφαία Ελληνικά Βιβλία της Δεκαετίας